ندای کابل
مقدمه
واژه‌هایی چون «مهاجر غیرقانونی» و «پناه‌جو» در گفت‌وگوهای سیاسی و رسانه‌ای، به‌ویژه درباره مهاجرت‌های بحرانی، بسیار استفاده می‌شونداما هر یک حامل بار معنایی، حقوقی و اخلاقی خاصی‌ست. پرسش کلیدی اینجاست؛ آیا کسی که برای نجات جانش از دشمن فرار کرده و وارد کشوری دیگر شده، مهاجر غیرقانونی است یا پناه‌جو؟
برای پاسخ به این سوال، باید از منظر حقوق بین‌الملل، اخلاق اجتماعی، و حافظه تاریخی به موضوع نگریست.
تعریف علمی پناه‌جو و تمایز با مهاجر غیرقانونی
بر اساس کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو درباره‌ی وضعیت پناه‌جویان و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷، پناه‌جو کسی‌ست که به‌علت ترس موجه از آزار (به‌دلیل نژاد، مذهب، ملیت، عضویت در یک گروه اجتماعی خاص یا عقیده سیاسی) از کشور خود گریخته و نمی‌تواند یا نمی‌خواهد تحت حمایت آن دولت قرار گیرد (UNHCR, 2021).
در مقابل، «مهاجر غیرقانونی» عنوانی‌ست که معمولاً به فردی اطلاق می‌شود که بدون رعایت فرآیندهای قانونیِ ورود و اقامت وارد کشوری شده، بی‌آن‌که لزوماً تهدیدی جانی یا بحرانی وجود داشته باشد.
بنابراین، مهاجرت از ترس جان، سرکوب یا شکنجه اگرچه ممکن است ورود غیررسمی تلقی شود اما از نظر حقوق بشری نه جرم است و نه نقض قانون، بلکه استمداد انسانی‌است.
پناه‌جو؛ مسئولیت جهانی، نه جرم شخصی
جامعه جهانی، از طریق سازمان ملل و اسناد حقوق بشری، متعهد شده است که در مقابل افرادی که از خطر مرگ گریخته‌اند، درهای حمایت را باز نگه دارد. کشور میزبان موظف است ابتدا وضعیت فرد را بررسی کند، نه آن‌که تنها بر اساس نوع ورود، حکم به غیرقانونی بودن او دهد.
حتی اگر فردی بدون ویزا یا مجوز رسمی وارد خاک کشوری شود، اگر ادعای پناهندگی‌اش مبتنی بر شواهد و تهدیدات واقعی باشد، باید از حقوق پناه‌جو برخوردار شود (UN Refugee Convention, 1951; Refugee Council, 2022).
تأمل در سنت اسلامی و فرهنگی
هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه، نه‌تنها از روی ایمان، بلکه برای حفظ جان در برابر تهدید قریش بود. او بدون مجوز رسمی و تحت تعقیب دشمنان، وارد مدینه شد اما به‌جای محکومیت، مورد استقبال قرار گرفت و ساختار اجتماعی نوینی بنیان گذاشت.
همچنین مسلمانانی که به حبشه گریختند، در طلب امنیت بودند، نه تفریح. نجاشی، پادشاه حبشه، آن‌ها را نه مهاجر غیرقانونی، بلکه انسان‌های مظلوم دانست و از آنان حمایت کرد روایتی که در سنت اسلامی به‌عنوان عدالت در مهاجرت شناخته می‌شود.
نتیجه‌گیری
شخصی که برای حفظ جان از تهدید، سرکوب یا مرگ گریخته و وارد خاک کشوری دیگر شده، از منظر حقوقی و انسانی، پناه‌جو است نه مهاجر غیرقانونی. مشروعیت ورود او، نه در گذرنامه، بلکه در ماهیتِ اضطرار و کرامت انسانی نهفته است.
برچسب «غیرقانونی» در چنین مواردی، نه‌تنها نادرست بلکه غیراخلاقی و نوعی فریب افکار عمومی است. جامعه جهانی و همسایگان وظیفه دارند روایت را اصلاح کنند، نه آن‌که انسان‌های در طوفان را با زبان قانون‌زده پس بزنند.
نویسنده: دکتر رمضان علی رحیمی
