ندای کابل
نظام بانکی اسلامی و ممنوعیت ربا
نویسنده: فخریه حسنی
یکی از مهمترین ویژگیهای نظام اقتصادی اسلام، تأکید آن بر عدالت، انصاف و پرهیز از استثمار در روابط مالی و اقتصادی است. در این میان، ممنوعیت ربا جایگاه ویژهای دارد؛ به گونهای که قرآن کریم در آیات متعددی ربا را به شدت نکوهش کرده و آن را نوعی جنگ با خدا و رسول دانسته است. بر پایه این اصل، نظام بانکی اسلامی شکل گرفته تا ضمن پاسخگویی به نیازهای مالی و اقتصادی جامعه، با اصول شرعی و اخلاقی دین مبین اسلام نیز هماهنگ باشد.
مفهوم ربا و فلسفه حرمت آن
ربا در لغت به معنای افزایش و زیادت است و در اصطلاح فقهی، به دریافت هرگونه سود تضمینشده از وام یا معامله گفته میشود که بدون مشارکت واقعی در فعالیت اقتصادی به دست آید. در واقع، در ربا، یکی از طرفین بدون تحمل هیچگونه ریسک یا زحمت، صرفاً از نیاز مالی طرف مقابل سود میبرد؛ امری که از منظر اسلام مصداق بیعدالتی و استثمار انسان است.
فلسفه حرمت ربا را میتوان در چند محور خلاصه کرد:
1. جلوگیری از استثمار اقتصادی: در روابط ربوی، فرد نیازمند ناچار میشود برای تأمین مالی، بهره سنگینی بپردازد که او را بیش از پیش فقیر میکند.
2. ایجاد تعادل در نظام اقتصادی: ربا باعث تمرکز ثروت در دست عدهای خاص میشود و فاصله طبقاتی را افزایش میدهد.
3. تشویق به فعالیت مولد: اسلام میخواهد ثروت از طریق کار و تولید مشروع به دست آید، نه از طریق بهرهکشی از دیگران.
4. ترویج همبستگی اجتماعی: با حذف ربا، افراد به جای بهرهکشی، به مشارکت، تعاون و انفاق تشویق میشوند.
پیدایش نظام بانکی اسلامی
با گسترش بانکداری مدرن در قرن بیستم، مسئله ربا در قالب بهره بانکی به چالشی جدی برای مسلمانان تبدیل شد. زیرا ساختار بانکهای متعارف بر پایه پرداخت و دریافت بهره استوار است. از اینرو، اندیشمندان مسلمان به فکر طراحی نظامی افتادند که ضمن حفظ کارکردهای بانکی، با احکام اسلامی نیز سازگار باشد. این تلاشها سرانجام به تأسیس بانکهای اسلامی در دهه ۱۹۷۰ میلادی منجر شد. کشورهای مختلف مانند مصر، ایران، پاکستان و مالزی در این مسیر پیشگام بودند.
در ایران نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قانون بانکداری بدون ربا در سال ۱۳۶۲ به تصویب رسید و از سال ۱۳۶۳ اجرایی شد. هدف این قانون، جایگزینی قراردادهای شرعی و مشارکتی به جای بهره ربوی بود تا بانکها در چارچوب احکام اسلام فعالیت کنند.
اصول و ابزارهای بانکداری اسلامی
در نظام بانکی اسلامی، مبادلات مالی بر اساس مشارکت در سود و زیان صورت میگیرد. به جای وام ربوی، از قراردادهای مشروع و واقعی استفاده میشود. برخی از مهمترین این قراردادها عبارتاند از:
1. مشارکت مدنی و مضاربه: بانک به عنوان سرمایهگذار با مشتری وارد شراکت میشود؛ سود بر اساس توافق تقسیم میگردد و در صورت زیان، بانک نیز شریک است.
2. مرابحه: بانک کالایی را خریداری کرده و با سود مشخص و توافقی به مشتری میفروشد. این سود از نوع بهره نیست، بلکه بهای معامله است.
3. اجاره به شرط تملیک: بانک کالایی را میخرد و به صورت اجارهای در اختیار مشتری قرار میدهد تا در پایان مدت اجاره، مالک آن شود.
4. سلف و استصناع: قراردادهایی برای پیشخرید یا سفارش ساخت کالا هستند که در آنها بانک نقش واسطه تأمین مالی تولید را بر عهده دارد.
این ابزارها باعث میشوند بانکها به جای تمرکز بر کسب سود ثابت، در فرآیند تولید، تجارت و سرمایهگذاری واقعی مشارکت داشته باشند.
مزایا و چالشهای بانکداری اسلامی
نظام بانکی اسلامی با حذف بهره، عدالت اقتصادی را تقویت میکند و منابع مالی را به سمت فعالیتهای مولد سوق میدهد. همچنین، با تقویت حس همکاری و اعتماد بین مردم و بانکها، میتواند موجب رشد پایدار اقتصادی شود.
با این حال، چالشهایی نیز پیشروی این نظام وجود دارد. از جمله:
پیچیدگی اجرای قراردادهای مشارکتی در عمل؛
کمبود آگاهی عمومی درباره ماهیت بانکداری اسلامی؛
نیاز به نظارت دقیق برای جلوگیری از صوری شدن معاملات.
اگر این چالشها با اصلاح ساختارها، آموزش عمومی و نظارت شرعی جدی برطرف شوند، بانکداری اسلامی میتواند به عنوان الگویی موفق در سطح جهانی مطرح گردد.
جمعبندی
نظام بانکی اسلامی تلاشی است برای تحقق عدالت مالی و انسانی در دنیای امروز. با حذف ربا و جایگزینی آن با عقود مشارکتی و اخلاقمدار، این نظام میکوشد میان معنویت و اقتصاد پلی برقرار کند. در جهانی که بسیاری از نظامهای مالی با بحرانهای اخلاقی و اقتصادی مواجهاند، بازگشت به اصول ناب اسلامی میتواند راهی مطمئن برای برقراری ثبات، عدالت و رشد پایدار باشد.
